In vroeger tijden gold het recht van de sterkste. Je ging zelf op pad, al dan niet bewapend, om een vermeend onrecht recht te zetten. Dit leidde tot langdurige veten, omdat de beweerdelijke dader van het vermeende onrecht zelf slachtoffer meende te zijn en op zijn beurt ook weer actie ondernam.
Omdat dit tot zeer onwenselijke resultaten leidde – meestal een geweldsspiraal-, geldt in onze maatschappij het principe van de rechtsstaat. Een onderdeel hiervan is dat slechts de Staat het zogenaamde geweldsmonopolie heeft en dat men niet zelf persoonlijk vonnissen met geweld ten uitvoer mag leggen. Uiteraard mag men altijd vragen of de wederpartij een uitspraak vrijwillig nakomt.
Om te voorkomen dat partijen zelf met geweld een uitspraak ten uitvoer proberen te leggen, heeft de wetgever het ambt van deurwaarder gecreëerd. De deurwaarder, die door de Koning benoemd wordt en in dat opzicht een soort ambtenaar is, betekent zogenaamde exploten (ook wel exploiten). Een exploot is een officiële verklaring van de deurwaarder dat hij een bepaalde ambtshandeling verricht heeft. Dat kan zijn dat hij beslag heeft gelegd, maar dat kan ook het betekenen van officiële stukken zijn, zoals dagvaardingen en/of vonnissen.
Indien de rechter een vonnis (of een arrest) gewezen heeft heb je dus de deurwaarder nodig als de tegenpartij die uitspraak niet vrijwillig nakomt. De deurwaarder zal de uitspraak aan de wederpartij betekenen en een bevel doen tot nakoming (ook wel bevel tot executie genaamd). Indien de wederpartij dan alsnog niet vrijwillig de uitspraak naleeft, kan de deurwaarder zogenaamde executiemaatregelen nemen. Het woord Hij kan (executoriaal) beslag leggen en tot veiling van in beslag genomen goederen overgaan of bijvoorbeeld een pand gaan ontruimen. Voor dat laatste kan hij – indien nodig- de hulp inroepen van de politie, zodat voldaan is aan het principe dat het geweldsmonopolie slechts door de Staat mag worden ingeroepen. Maar dat laatste kan alleen als de deurwaarder over een voor ten uitvoer legging vatbare uitspraak beschikt.
De hoofdregel in het Nederlandse recht is dat als men een einduitspraak heeft, die direct na betekening en het voldoen aan enkele formaliteiten (zoals een betalingstermijn) voor ten uitvoerlegging vatbaar is. Dat wil zeggen, totdat er hoger beroep wordt ingesteld. Dan schorst het hoger beroep volgens de hoofdregel het recht op directe tenuitvoerlegging van het vonnis.
Niet elke uitspraak is echter direct voor tenuitvoerlegging vatbaar. Een uitzondering is bijvoorbeeld een uitspraak van de pachtrechter, dat de pachtovereenkomst beëindigd is. Omdat de belangen van pachters vaak groot zijn, heeft de wetgever in die gevallen besloten dat er pas tot ontruiming kan worden overgegaan als een uitspraak ook definitief is, ofwel gezag van gewijsde heeft bereikt.
Een uitspraak is pas echter definitief als er geen hoger beroep wordt ingesteld, een hoger beroep definitief is afgewezen, of indien beide partijen expliciet afstand hebben gedaan van hun recht op hoger beroep.
Aangezien hoger beroep redelijk makkelijk (namelijk door het uitbrengen van een ‘kale’ appèldagvaarding) kan worden ingesteld, kan de partij die de zaak bij de rechtbank verloren heeft, de executie volgens de hoofdregel dat het instellen van hoger beroep de executiemogelijkheid schorst, aardig rekken. Omdat dat volgens de wetgever ook een ongewenste mogelijkheid zou kunnen zijn, heeft de wetgever bedacht dat een rechter een vonnis ‘uitvoerbaar bij voorraad’ zou kunnen verklaren.
Indien een rechter een vonnis ‘uitvoerbaar bij voorraad’ verklaart, mag de winnende partij, ondanks een eventueel instellen van een hoger beroep door de verliezende partij, de executie toch doorzetten. Het spreekt voor zich dat als de winnende partij dat doet, maar later alsnog in hoger beroep verliest, hij schadeplichtig is voor een ten onrechte ten uitvoer gelegd vonnis.
Tegenwoordig worden bijna alle uitspraken door rechters ‘uitvoerbaar bij voorraad’ verklaard, zodat de wettelijke uitzondering (namelijk het uitvoerbaar bij voorraad verklaren) feitelijk tot hoofdregel is geworden. Partijen kunnen in de procesfase de behandelend rechter van de rechtbank vragen een vonnis wel of niet uitvoerbaar bij voorraad te verklaren. Of de rechter dat vervolgens wel of niet doet is een kwestie van belangenafweging.
Meestal blijft die discussie echter bij de rechtbank achterwege, wordt een vonnis vrijwel standaard ‘uitvoerbaar bij voorraad’ verklaard en ontstaan er problemen als de winnende partij het vonnis wil gaan executeren, maar de verliezende partij hoger beroep heeft ingesteld en zich tegen de executie wenst te verzetten.
De verliezende partij kan dan bij het gerechtshof waar het hoger beroep zal dienen ex artikel 351 Rv. en een zogenaamd processueel incident opwerpen, waarbij de verliezende partij het hof vraagt de ‘uitvoerbaar bij voorraadverklaring’ te schorsen of om deze op te heffen.
Indien de rechtbank zich over de reden van de uitvoerbaar bij voorraad verklaring niet heeft uitgelaten, kan het hof zelf een belangenafweging maken. Het hof moet bij die beoordeling uitgaan van de feiten zoals de rechtbank die heeft vastgesteld en de kans van een hoger beroep in beginsel buiten beschouwing moeten laten, tenzij er sprake is van een evidente misslag in het lagere vonnis.
Indien het hof tot het oordeel komt dat het belang van de partij die de slag bij de rechtbank verloren heeft tot schorsing van de executie zwaarder wegen dan het belang van de winnende partij bij directe executie, schorst het hof de uitvoerbaar bij voorraad verklaring en mag er vanaf dat moment niet meer geëxecuteerd worden. Pas nadat het hof op het hoger beroep uitspraak heeft gedaan (of het hoger beroep alsnog is ingetrokken) kan er dan eventueel verder geëxecuteerd worden.
Een voorbeeld van een schorsing tot executie is te vinden in de door mij behandelde zaak van het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden van 25 februari 2020 ECLI:NL:GHARL:2020:1578. Het hof schorste daar de executieveiling van de woning omdat niet alleen mijn cliënt in de woning woonde en daarvan eigenaar was, maar ook zijn echtgenote met een minderjarig kind daar woonde. De echtgenote, die voor de helft eigenaar was van de woning en buiten gemeenschap van goederen met mijn cliënt was gehuwd, had niets met de schuld van doen had en werd derhalve geconfronteerd met een partij die mede haar woning op grond van een nog niet definitief gewezen vonnis , waarvan hoger beroep was ingesteld, wilde veilen, omdat haar echtgenoot volgens de rechtbank een schuld had. Dat haar een deel van de opbrengst van de veiling van de woning zou toekomen was slechts een schrale troost, te meer daar een hypotheek op de woning lag en woningen bij executieveilingen nooit zoveel opbrengen als bij vrije verkoop van de woning.
Omdat door mij aangetoond werd dat er door mijn cliënt niet op een andere manier aan het vonnis voldaan kon worden, woog volgens het hof het belang van mijn cliënt tot schorsing van de executie zwaarder dan het belang van de wederpartij tot voortzetting daarvan. Het hof schorste de ten uitvoerlegging van het eerdere vonnis derhalve. Uiteraard zal het hof in hoger beroep nog moeten beoordelen of de eerdere veroordeling van mijn cliënt wel of niet terecht was.
